Ойлымаш
Кажне вер-шöрыштö могай-гынат еҥ уло, кудым тыште илыше калык тÿрлын игылтеш, койдарыме шомак дене нÿжеш. Шукыж годым тиде айдеме, очыни, чынжым тыгайжат огыл, но калык лÿмнер тудын ончылныжо куржеш, курым-курымешлан мыскылтыш лўмым пижыкта. Тыге саде айдеме койдарчыкыш савырна.
Ила ик тыгай ÿдырамаш Купсола ялыште. Тудым Керемляк кундемыште изиге-кугуге палат. Вуверкува манын лÿмдат. Такше ÿдырамашын шке лÿмжат уло — Чопай кува. Но тыгеже шагалынже ойлат, а шукышт — лÿмдылын. Молан тыге ойлымым тогдаяш неле огыл. Калык манмыла, Чопай кува деч шучко айдеме тиде вершöрыштö нигö уке. Куважат адакшым лÿмжылан келшыше: пÿгыр тупан, куптыргышо чуриян. Вуйыштыжо кукшо регенчыла койшо чалемше ўп. Илыме сурт-оралтыжат озакуваж гай, пеле шÿйшö, йомакысе чыве йолышто шогымыла шєрын каен. Тыгай илемым Купсола ялыште гына огыл, а уло Керемляк кундемыштыжат тетла от му. Но тидын годымак палемдыде огеш лий: шоҥго куван сад-пакчаже тўрлє емыжлан поян. Ялыште моло-шамычын емыжышт пеш ондак пыта гын, Чопай куван йÿштö шыже марте пакчаштыже кеча. Амалже шоҥгыеҥын шкетын илымаштыже огыл, кеч тидыжат уло, а садыштыже ирен коштшо уке, тудын деч лÿдыт. Вуверкува, тидым пален налын, ÿмбакет иктаж шудалмашымат колтен кертеш манын шонат да тудын суртшо деч кораҥ коштыт. А Чопай куван юзо моштымашыж нерген ялыште тÿрлö манеш-манешым ойлыштыт. Таклан огылыс суртышкыжо йÿдшö-кечыже еҥ-шамыч йолгорным тошкат: иктыштлан мужед пуаш кÿлеш, весыштлан — черым эмлаш. Тудо нигöлан огеш отказе, йодын толшо-влаклан чылаштлан капкаже почмо. Шоҥгыеҥын тыгай пашаже иктаж-кöлан полшен але уке, ÿшандарен ойлаш неле. Тидыжым тудын деке йодын толшо еҥ шкеже веле пала. А тидыже адакат манеш-манешым шочыкта, мутланымашым ылыжта. Садлан ял калык тиде сурт-оралте деч шекланен коштеш. Вик ойлаш гын, тиде пєртым пошкудыжо-влак каргеныт. Да тидлан амалжат лектын. Иктаж-кöн кайыкше але вольыкшо йомеш — Вуверкувам вурсат. Ешыште иктаж-кö черлана — тудак титакан. Эсогыл сай игече рошт вашталт кайымыланат Чопай кувам шылталеныт. Шоҥгыеҥ, конешне, чыла тиде мутланымашым колын, но нигунам вашеш пелештен огыл. Тидыже осал шомакым, кукшо кожимыш тулым шуралмыла, утыр ылыжтен.
Чопай кува пасу покшелне шкет шогышо пушеҥге гай: ни йочаже, ни родо-тукымжо уке. Илалше-влакше ойленыт: «Нуно чыланат сарыш каен коленыт». Но тидлан шагалынже ўшаненыт. «Вуверкуван могай тукымжо, тудын нимогай тукымжат лийын огыл», — тыгай-влакше маныныт.
Кажне ийын, шыже мучаште, пакчаште паша пытымек, Чопай кува, ик кидышкыже шовыч вÿдылкам налын, весыж дене тояш эҥертен, икмыняр кечылан ял гыч лектын кая. Шоҥгыеҥын кушко тыге тарванымыжым калыкыште нигє пален огыл. Тидыже адакат манеш-манешым шочыктен. «Шыже пычкемыш йÿдым чыла вувер-шамыч пайремышкышт погынат. Тудо тушко кая, моло огыл» — тыгодым ялыште тыгай шомакымат колаш лийын.
Тыгай мутланымашым Стопан ватат ик гана веле огыл колын, кеч тудо шкеже пошкудо Отымбал ялыште илен. Шоҥгыеҥ нерген тынар осал шомак шоктымеке, ÿшаныде ÿшанет. «Мемнан гай тыглай айдеме лиеш гын, разве шоҥго вуя иктаж-кушко перныл коштман ыле. Мöҥгыштö гына шинчыман», — ÿдырамаш семынже шоналтен.
Стопан ватын суртышкыжо пытартыш жапыште ойго почеш ойго тольо. Идалык лиеш, марийже ÿмыр лугыч колен колтыш. Изиш лиймек, изи эргыже черланен возо. Стопан ватын кум эргыже уло. Кугужо армийыште службым эрта. Кыдалашыже олаште, техникумышто, тунемеш. А изиже, латик ияш Валеркаже, пырля ила. Тудыжым ава нигö деч чот йöрата: изижлан кöра огыл, кеч, мом шылташ, тидыжат уло, а чурийжылан. Валеркам кеч сынышкыже ончал, кеч койыш-шоктышыжым таҥастаре — чылажат Стопаным шарныкта. Эсогыл йÿкшат тудын: ныжылгын йоҥга.
Икмыняр арня лиеш, Валерка шоныдымын-вучыдымын ужар кушкыл кошкымыла лывыжгаш тÿҥале: то вучен-вучыдымын вуйжо коршташ тÿҥалеш, то аппетитше йомеш. Стопан вате тудым больницышкат эмлыше специалист-шамыч дек намиен ончыктыш. Но нунышт, йочам шымлен налмек, «Тиде кушмо чер, тыгай лиеда» манын гына вашештеныт. Каҥга капшым ужын, сайынрак пукшаш темленыт. Аптекыште эмым налаш рецептым возен пуэныт. Ава тÿҥалтыш жапыште йодмыштым шукташ тыршыш. Йочажым тўрлє эм дене эмлаш тыршыш, тамле кочкышым ыштыле. Жап эрта, но йочан тазалыкше ок ешаралт, тугаяк начар кодеш. Ойгырышо ÿдырамаш адак больницыш толеш.
— Таблеткыда огеш полшо, те йоҥдиагнозым шынден улыда, угыч шымлыза, — врач-шамыч ончылно шинчавÿдшым йоктарен. Сöрвален коштшо ÿдырамашым чаманен, нуно угыч черле йочам шымлен налыт. Но адакат нимом огыт му.
— Тудым олаш наҥгайыман. Тушто техникат, специалистат тале улыт, — пытартышлан иктешлат.
Тулык ватылан адакат нунын кÿштымыштым шукташыже гына кодеш: эргыж дене олаш кудалеш.
Тÿҥ больницыште нуно кок арня чоло кийышт. Йочам тÿрлö аппаратур дене шымлышт. Анализм ыштышт. Эмым йÿктышт. А результат уке.
— Йоча таза. Тыгай ийготышто южгунам нервный чер вашлиялтеш. Ида коляне, тудлан яндар южышто шукырак лийман, — кугу опытан ик специалист каласен. Йочан тазалыкшым пеҥгыдемдаш икмыняр каҥашым темлен. Рецептым возен пуэн.
Тылеч вара адак арня эрта. Валерка тугак мöҥгыштö шинча. Стопан вате тиде кечылаште, йўд омыжым йомдарен, эргыж воктен изи азам ончымыла пєрдеш. Врачын каҥашыж почеш йочажлан жапыштыже эмым йÿкта, тазалыкшым шеклана. Рвезе тугак лывыжгыше: тÿсшö ошемше, шинча йымалныже кагарге палдырна. Аваже тудым «Йолташет-влак дене модаш уремыш кай» манын покта, а йоча торешлана, «Кумылем уке», ышталеш. Уремыш лектеш гынат, мÿндыркö огеш кай, капка ончылно шинчылтеш. Стопан ватым тиде утыр тургыжландара.
— Кугу пÿрыш, эргымлан полшо, ит чуриктаре. — Пытартыш жапыште тудо чÿчкыдын пÿрышылан кумалеш, шинчавÿдшым йоктара. — Марием нальыч, ынде эргым кÿлеш лие?.. Тидым мый ом чыте...
Эрдене Стопан ватын сурткöргö пашаж дене толашымыж годым пöртышкыжö аваже, Епи кува, толын пурыш.
— Ават тыланет йöршын огеш кÿл аман, — омсалондемым вочен шуктыш ала уке, вурседылаш тÿҥале. — Шоҥго вуешем ынде шканем, пасу корным тошкен, перныл кошташ перна.
— Ит лÿшкö, Валеркам помыжалтарет, — озавате аважым лыпландараш тöча, кроватьыште мален кийыше эргыж велкыла ончыкта.
— Тыланет эргыч жал шол, ават огыл, — тудыжо лыпланыме олмеш эшеат ылыжеш.
— Чарне, манам! — Стопан вате сырен кудалта. — Вурседылаш шонен толынат гын, мöҥгеш каен кертат, тыйым ÿжын омыл.
— Ынде тыге, аватат кÿлдымö лие, — Епи кува обижатлалт кая, йÿкшö иземеш.
— Вурседылашыже шке вет таратет. Пöртыш пурымек, айдеме семын ни саламлалтмет, ни порын пелештымет. — ÿдыржö уто мутым каласымыжым умыла, лыжга лиеш: — Кызыт тылеч поснат мыланем неле, чонем коршта, адак тый витарет.
Епи кува икмыняр жаплан шып лие. Вара семынже ойлымыла шуялтыш:
— Эше марлан каяш тарванымет годымак ойленам ыле: тиде суртышто пиалан от лий...
Тиде шомакым Стопан вате сайын шарна, кеч тидлан ынде коло ий чоло эртен. Аважлан тунам ала-молан ÿдыржын качыже келшен огыл. Тидлан могай амал лийын, нигö пален огыл. Ала ÿдырамашлан Стопанын пыльдырий йылмыже келшен огыл, кеч гармоньчо-шамыч шукыж годым эре тыгай койышан улыт, ала рвезын пашаже. Тудо чодыра ороллан шоген. Пашам тыршен ыштен. Тыште тудын нимогай уда койышыжым, калыкым ондалымыжым ужын огытыл. Икманаш, ÿдырлан тылеч моло марийым кычалашыжат кўлын огыл, рвезе — шöртньö. А Епи вате торешланен.
— Тиде койышан рвезе дене нигунам пиалан от лий, — сÿан нерген мут лекмек, кажне гана иктымак тошто вакшкÿ дене нÿжымыла ойлен.
— Молан пиалан ом лий, авай? — ÿдыр умылаш тöчен йодын. — Меже икте-весынам йöратенас. Йöратенак, ешым чоҥаш шонена.
— Ик йöратымаш дене гына еш дене илаш неле, — тудо рошт руалын, шыдын пелештен.
Йöра тыште Лизукын ачаже, тунам тудо эше ила ыле, самырыкмыт могырышкыла шогале, уке гын, кє пала, ÿскырт ÿдырамашлан кöра нунын илышышт кузе савырна ыле.
Аважын сÿанлан молан тыге тореш шогалмыжым ÿдыржö тунам так и пален ыш нал. Лач икмыняр ий эртымек, чот черле кийыше Стопанже деч кольо.
— Чодырам оролымем годым аватым осал пашаштыже кученам, садлан сырен коштеш. — Кузе лиймыжым радам дене каласкалыш да ешарыш. — А вет тунам тудым суас йолташыже-влак дене пырля судышкат пуэн кертам ыле...
Тиде историй деч вара коло ий эртыш. Стопан ден ватыже шÿм-чонын илышт. Кум йочам, кум эргым, ончен куштышт. Тыгай пиал ÿмырешлан лиеш, шонышт. Но шоныдымын-вучыдымын ешыш эҥгек толын пурыш. Стопан ÿмыр лугыч колыш. ÿдырамаш тулыкеш кодо. Тиде жапыште Епи кува ден веҥыж коклаште келшымаш так и ыш шоч. Кеч Стопан ик гана веле огыл тыгай умылыдымашлан мучашым ышташ тöчыш.
— Авай, ала чыла тидым мондена ыле. Уже вет мыняр ий эртыш, — ик гана веле огыл ÿскырт ÿдырамашлан ойлен.
— Нигунам... — тудыжо кажне гана иктымак тÿен...
— Ойлышымыс, итат йод.
Теве кызытат, Стопан нерген мут лекмек, Епи кува сырен кудалтыш.
— Могай тиде веҥе, кунам аваже лийшашлан полшымо олмеш суд дене лÿдыктылеш.
— Тудыжо ынде укес, молан тидым пудыратылаш, — Стопан вате сöрвала.
— Уке гын, мый але илем, — шоҥгыеҥ сырен руалеш.
Озавате икмыняр жаплан шып лиеш. Тöшакыште малыше йочажым чаманен ончалеш, нелын шÿлалта:
— Ом пале, кузе Валерка дене лияш. Врач-шамычланат ончыктен коштым, эмымат йÿктем, но нимоат ок полшо.
— Ойлемыс, тиде сурт-оралте ойгым кондышо. Йочатым пеленет нал да айда мый декем илаш. Тыланет куштылго лиеш, мыланем — пайда, — Епи кува ÿдыржым чаманышын шуялта.
— Авай, кузе чыла тидым кудалтен каем, шоналте. — Стопан вате теве-теве шортын колта. — Вет оралтыже могай пеҥгыде. Вольыкшо адак. Стопан дене коктын тыште выче-выче илышна. Ынде чыла тидым кудалтен каяш? Уке, кÿлдымашым ит ойло, тудым нимо денат ом вашталте. Весий адак Семёнем армий гыч пöртылеш, тудым суртышто вучыман. Уке, тидын нерген шоныманат огыл.
— Туге шол, мутем нигунам от колышт, садлан чуриет.
— Пÿрымашем тугай, витне, — ÿдыржö ышталеш.
Тыге мутланен, ава ден ÿдыр омса велкыла савырнат. Пєрт гыч лектыт.
Уремыште ояр шокшо игече шога. Канде леведыш дене сєрастарыме кава гыч кече пелта. Пакча чашма вошт пурышо лыжга мардеж кудывечыште изи йочала модеш, капым шыман ниялткала.
Капка ончылно сурткайык пуракыште йÿштылеш. Йырваш илыш шолеш. Чыланат кеҥеж шокшылан куаненыт. Тиде куанже Стопан ватылан гына ласкалыкым ок пу, тудын чонжо коршта. Эсогыл аважын мутшо пылышышкыже огеш логал, пырдыжыш керылтше пурсала мєҥгеш кораҥеш. «Мом ышташ? Йочам дене кузе лияш?» — вуйыштыжо ик шонымаш гына пöрдеш. Шочшыжын тазалыкше верч кызыт тудо, калык манмыла, иян шолшо подышкыжо пураш ямде. Мом ыштет, ава тудо — авак. Ава деч кугу шÿм-чонан еҥ уло тÿняштат тетла уке.
— Ала Купсола ялыш Чопай кува дек миен толаш ыле? — семынже мутланышыла, тыгодым шомакым луктеш.
— Кай, осалым ит ойлышт, — Епи кува, тидым колын, мутшым кÿрлеш. Кугу пÿрышым сöрвален, ыреслен-ыреслен колта. — Тый лучо Озаҥыш але Москош тарване. Тушто пропессырет да монь ятырын улыт, маныт, иктаж семын полшат. А Вуверкува дене тыгай пашам ыштылаш сай огыл.
— Ой, ынде нимом ом пале... — ойгырышо ÿдырамаш вуйжым рÿзалта.
Чопай кува деке миен толмо нерген шонымаш Стопан ватым уже икмыняр кече орландара. Ик вечын, аважын «Тудо садиктак ок полшо» манме мутшо каньысырландарен, вес вечын, лÿдыкшö. Вет арам огыл Чопай кувам Вувер манын лÿмденыт. Уэш-пачаш вискален налмек, шкет ÿдырамаш тыге шонен пышта: кеч-мо гынат шоҥгыеҥ дек миен толаш. «Осалым ышта гын, мыланем лиеш. Эргымлан гына полшыжо», — шкенжым лыпландарен.
Эрлашын йочажым эр кочкыш дене сийлымек, Стопан вате пошкудо ялыш каяш тарвана.
— Айда, Валерка, Чопай кува дек, Купсолаш, миен толына, — кÿлеш вургемжым пеленже погымек, ава эргыжлан мане.
— Вуверкува дек?.. Мый тушко ом кай.. — йочан вичкыж йÿкшö чытырналте.
— Молан от кай, тыйже тудым от палыс, — Стопан вате, эргыжын тыге вашталтмыжым ужын, öрмалген кайыш.
— Лÿдам... Шыжым, Купсола ял воктен школ дене пареҥгым лукмо годым, йолташем дене пырля тудын сад-пакчашкыже, ÿчашен, олмалан пуренам ыле... — Йоча вучыдымын тыгай историйым каласкален пуыш. — Вуверкува тунам мемнам ужын шуктыш. Ме куржын утлышна. Тудо эше почешна ала-мом кычкыркалыш, очыни, шудале...
Тидыже ÿдырамашлан вуйжо гыч пугомыля дене перен колтымыла лие. Йыжыҥже кайыш. Кÿварыш шуҥгалташ огыл манын, кидше дене ÿстел лукыш эҥертен, теҥгылыш волен шинче.
— Тыгак мо, эргым?.. — йодаш гына куатше ситыш.
— Тыгак... — Валеркаже шуялтыш.
«Тугеже тиде Вуверкуван пашаже, садлан йоча тыге чурия.— ÿдырамашын шÿмжö утен каен кÿлтка, вуйышкыжо осал шонымаш толын пура. — Олмалан кöра йочам шудале вет, а... — Эргыжын молан черланымыж нерген пален налмекыже, йöсын шÿлалтыш. — Тугеже ынде чынак Чопай кува дек миен толман. Йолышкыжо сукен шинчам, йочам гына утарыже», — семынже шоналтыш. Эргыжым кидше гыч кучен, пошкудо ялыш лектын ошкыльо.
Ик могырышкыла шöрын кайыше тошто капка ончык толын шогалмекыже, Стопан вате пÿжалт пытыше шÿргывылышыжым шовыч мучашыж дене ÿштыльö. Шÿлышым нале. Вара икмыняр жап верыштыже ала пураш, ала уке манын тошкышто. Тыгодым шÿмжö, ала-мом шижшыла, утен каен кÿлтка. Капше ырен кайыш. Пытартышлан, воктеныже шогышо ошалге чуриян йочажым шола кидше дене пеленже öндалын, пурла кидше дене поче-поче ыреслен нале. Капкам тÿкалтыш. Сурткєргыштє нигö уке гай шып. ÿдырамаш чотрак пералтыш.
— Кö тушто? — изиш лиймек, кудывечыште кочыртатыме йÿк шоктыш. Ик тиде йÿк дечын Стопан ватын ушыжо кайымыла лие, йылмыже тÿҥö.
— Кö тушто, манам?! Кö кÿлеш?!.. — капка почылто. Изи капан пÿгыр шоҥго кува койылдыш.
— Тиде мый... Стопан вате улам. Отымбал ял гыч... — ÿдырамаш молан толмыжым вигак умылтарен огеш керт, йылмыже тÿкнылеш. — Теве йочам черле да...
«Саде олма шолыштшет» манынат ойлынеже ыле, но ала-можо чарыш.
— Толын улыда гын, пєртыш пурыза, — ышталят, шоҥгыеҥ капкажым комдык почын шындыш.
Стопан вате, эргыжым кидше гыч кучен, пеле шÿйшö пöртыш озакува почеш тошкале.
Пöрткöргыштö пычкемыш. Оралте озаж семынак тоштемын: авагашта ик лукыштыжо волен каен, шєрын кия; шем тÿсан пырдыж шелышталт пытен. Пöлемыште чыла вере тÿрлö шудо кылдыш кеча. Окна-шамычын изи улмыштлан кєра пöрт-кöргышкö кече волгыдо шагал логалеш, сандене тыште шыгырын чучеш. Тидыже вургыжланыше шÿм-чоным эшеат тургыжландара.
— Каласыза, тендан мо лийын колтыш? — уна-влакым окна воктен шогышо ÿстел дек конден шындымек, Чопай кува, нунын чурийыштым сайынрак пален налаш манын, нер тÿкен ончымыла шымла. Кочыртатышын кокыралта. Валеркам тидыже утыр лÿдыкта, сандене тудо, аважын кидшым пеҥгыдынрак кормыжтен, пеленже пызна. Стопан ватылан шоҥго кува ончылно каньысырын чучеш. Но тудыжо шкенжым кидыште куча. Вургыжланыше йÿк дене молан толмыж нерген каласкален пуа. Эргыжын сад-пакчашке пурен лекмыжымат ойлаш ок мондо.
— Юмо деч йодмо семын йодам: эргым ит локтыл, тазалыкшым пöртылтö. — Шоҥго куван ончылно сукен шинчеш, сöрвала. Шинчаже вÿдыжга. — Мый тыланда, мом кÿштеда, тудым ышташ ямде улам. Эргым гына таза лийже.
— Кынел, шешке, кынел, тыге ок йöрö. — Ончылныжо шинчавÿдым йоктарыше ÿдырамашым кува вачыж гыч тÿкалта. Вара шÿлыкан шинчаончалтышыжым йоча ÿмбак нöлталеш.— Олмам кÿрынам, манат?.. Тугеже тый ыльыч?.. Палет, мыйын нерген кузе ойлат?
— Палем... — Валерка вудыматылеш. — Вуверкува...
— Эх-х, уныкам, уныкам, — шоҥгыеҥ нелын шÿлалта. Кукшо укшла койшо кидшым йоча ÿмбак нöлталеш, вуйжо гыч ниялташ шуялта.
Йоча, лÿдын, шеҥгекыла чакна. Шоҥго кува кидшым волтен колта. Вара ешара:
— Шонеда, Вуверкува ик олмалан кöра шудалын, садлан черланенат? Уке, те йоҥылыш лийыда. Кеч калыкыште тыгеат ойлат, но мый тыгай омыл.
— Тыге огыл?.. — тидым колын, Стопан вате шинчажым пашкарта.
— Тыгай пашам мый ом ыштыл, поснак йоча дене. — Чопай кува ÿдырамашым лыпландарышын мутшым шуя: — Шарнем, шыже мучаште кок йоча сад-пакчашкем пурен ыле. Но мыйже вет нунылан «Пушеҥге укшым ида тодышт» манын гына кычкырышым, молым огыл.
— Тугеже йочамже молан черланыш?
— Тидым пален налнет? Айда ончалына, — тыге пелештен, Чопай кува чоклаш пиже. Ош шÿргÿштышым шола кидышкыже пышта. Кÿмыжыш Юмын вÿдым опталеш. Вара тиде кÿмыжыш тулан сортам пижыкта. Чыла тидым ямдылымек, йочам йÿлышє сорта ончык шогалта. Семынже ала-мом вудыматылаш тÿҥалеш. Стопан вате чоклышын пашажым öрдыж гыч эскера.
— Чыла раш. — Изиш лиймек, кува сорта ÿмбач шинчаончалтышыжым кораҥда. Тулжым пуал йöрта. — Эргыдам шудалмаш тÿкен, тудлан нимогай врачат ок полшо.
— Шудалмаш?.. — ÿдырамашын йÿкшö чытырналтеш. — Меже нимогай осалым ыштен огыналыс... Ынде мом ышташ? — изиш лиймек, ала шкеж деч, ала шоҥго кува деч йодшыла, йÿкшым луктеш.
— Айдемым шудалаш, шешке, шуко огеш кÿл. Тидлан лушкыдо ончалмашат, осал шонымашат ситат. Южгунам тыгай еҥ, шоныде, иктаж кÿлеш-оккÿлым гына каласа — тиде уже шудалмашыш савырна. — Чопай кува умылтара. Ойгырышо ÿдырамашым лыпландараш тöча. — Нимат огыл, тидым ме чечас ÿштыл кудалтена.
Тыге пелешта да сорташ уэш тулым ылыжта. Левыше шыштым кÿмыжыш, Юмын вÿдыш, чÿчыкта. Вара тиде вÿдыштє кок парняжым нöрта. Семынже ала-могай шомак дене юмылтен, йоча саҥгаш кум гана ыресым ышта.
— Тудым ынде нимогай шакше ок сеҥе, — пашажым кошартымек, шоҥго кува верже гыч нєлталтеш. Нелын тошкалын, коҥга шеҥгелне йомеш. Икмыняр жап тушто почаҥеш. Изиш лиймек, угыч ÿстел тÿрыш толын шинчеш.
— Йочатын тазалыкшым пеҥгыдемдаш иктаж арня йÿктö. Тиде эм шудо, — Стопан ватылан вÿдылкам шуялта.
— Мыланем ынде кузе тауштыман? — ÿдырамаш кузе лияш огеш пале. Кыдалже гыч шовыч вÿдылкам руден, оксам луктеш. Озакувалан шуялта.
— Оксатым шылте. — Чопай кува шылтален налеш. — Эргыч таза лийже.
Стопан ватым тиде шомак утыр öрыктара. «Кузе тыге, разве Вувер тыге ыштылеш?» — семынже шоналта, но тидым йÿкын ойлаш ок тошт, утарышым обижаяш лÿдеш...
Ик кеҥеж кечын Стопан вате дек аваже, Епи кува, толын лектеш.
— Валеркат тєрланыш аман, — пöртыш пурышыжла, тудо уремыште йоча-влак дене пырля куржталше уныкажым ужын шуктен.
— Тöрланымыла лие. Чопай кува полшыш ала мо, — озавате шуялта. Пытартыш кечылаште ала шудалше куван пашажлан, ала эм йÿмылан эргыжлан чынак куштылго лие. Шÿргö чеверже шочо. Кид-йолжо пеҥгыдеме. Кочкашат аппетитше лекте. Стопан ватын куанжылан мучаш уке. Илышыште чыла сай лиймек, полшышо еҥ нерген шоналтет, ужат. Тÿҥжö — йоча тєрланен.
— Неужели Купсолаш миен коштыч?.. — Епи кува ылыжеш. — Тыйже йочатым ынде йöршын локтыльычыс. Вувер, товатат, чонышкыжо иктаж кереметым кусарен.
— Орадым ит ойлышт, тыгай шомак дене шке вуверла коят.
— Шочмо ават нерген тыге ойлыштат?! — Епи куван йÿкшö чытырналтеш, иралтеш. — Ужамат, Вуверкува тыйымат локтыльо.
— Уке, шинчамым почо, — Стопан вате вашештыш. — «Шыдым кучен илаш сай огыл» манын умылтарыш.
— Мый тыланет йöршын ом кÿл аман, — шоҥго куван шинчажым вÿдыжгö нале.
— Тыйым йöратем, авай, но тыге умбакыже илаш огеш лий, — ÿдыржö шонышын шуялтыш.
Шыже мучаште Стопан вате кугу эргыж деч серышым нале. «Сайын служитлымемлан отпускым пуышт, вашке мöҥгыштö лиям. Вучыза» салтак возен. Ава шочшыжым вашлияш ямдылалтеш. Но тылеч вара арня эрта, кокымшо — эрге уке. ÿдырамашым тургыжланымаш авалта. «Кушко йомо? Молан алят огеш тол?» — вуйышко тÿрлö шонымаш пура. Икмыняр гана серышымат возаш шинчеш, но кажне гана «Очыни, серышым налын огеш шукто, шке толеш» манын, возымыжым кудалта. Вургыжланымаште кече почеш кече эрта. Пытартышлан, ÿдырамаш, чытен кертде, ойгыж дене Чопай кува деке шке миен лектеш.
— Мо адак лийын кайыш? Эргыч черланыш огыл? — ÿдырамашым тудо öрмалген вашлие.
— Юмылан тау, тудыжо таза. Мыйым весе тургыжландара: кугу эргым... — Стопан вате кузежым-можым каласкален пуыш.
— Мемнан, ÿдырамашын, пÿрымашыжак тыгай шол: ужаташ да вучаш, — уна ватым колышт налмек, Чопай кува колянышын пелештыш. Икмыняр жаплан шып лиеш. Верже гыч нöлталте. Окна воктек толын шогале. Пырдыжыште кечыше рамкыш вуйжым нöлтале. Вара мутым лукто: — Тудо пöртылеш, кызыт сар огыл... Мыят семынем шергаканем-влакым эшеат вучем...
Тыге каласышат, шоҥго кува йÿкын шортын колтыш. Стопан ватын шÿмышкыжö пуйто пÿсö кÿзым шуралтышт. Кызыт гына шинчажлан жап дене шапалгыше фотокартычке-влак пернышт. Тушто — салтак вургеман кум самырык рвезе.
— Нуно сарын икымше тылзыштыже кайышт, — изиш лиймек, Чопай кува йÿкшым лукто. — Кумыньыштым, марием ден кок изам, пырля ужатышым... иктыжат мöҥгеш ыш пöртыл... Тылеч вара ятыр жап эртыш, но чонемлан туге чучеш: теве иктаж-кöжö пöрт омсам тÿкалта, пурен шогалеш...
Тиде мутшо Стопан ватылан нимо деч неле лие, пылышланжат ок ÿшане, тÿҥын шинча. А Чопай кува чарныде каласкала да каласкала...
— Теве сад-пакчаште пашам пытаремат, Ивук изамын шÿгарышкыже, Моско воктек, миен толам. Молыштын шÿгарыштым ом пале. Кеч тудын гоч шергаканем-влак дене мутланен налам. Тений тидлан виемже сита ала уке. Шинчамат начарештын. — Йöсын кокыралтат, йÿкын шортын колта. — Молан пÿрымаш мыланем тыгай вувер илышым пуэн...
Стопан ватынат тыгодым шинчавÿдшö лекте. «А вет тудын нерген тынар осалым ойлыштыт. — Чонжылан намысын чучеш, шкенжын верч огыл, а калык верч. — Неужели нуно тидым огыт пале? Йöра, самырык тукымлан сырыман огыл, нунылан тошто илышым палаш йöсö. А Чопай кувам сайын палыше шоҥгыеҥже-влак кушто улыт? Ала ик осал мут ушыштым колтен, шинчаштым петырен», — вуйыштыжо шонымаш пöрдеш.
— Тиде ийлаште мыняр шинчавÿдем йогыш. Пырля погаш гын, очыни, изи эҥерлан сита ыле. — Чопай кува вудыматылеш. — Чуриемат тидлан кöрак куптыргыш, тазалыкем пытыш.
— Кувай, тидыжым калыклан умылтараш ок лий мо? — Стопан вате чаманен пелешта.
— Эх-х, шешкыжат, чылалан от умылтаре. Манмыла, еҥ умшаш кöгöным сакаш огеш лий. — Кува вуйжым рÿзалта. — Адакшым ала Юмо пуымылан, ала вес амаллан кöра чоклымаш пашамат сайын палем. Тидым тыглай айдемылан умылаш неле. А эргыч шотышто арам ит тургыжлане, тудо вашке толеш. Салтак паша вет тугай: шукыж годым шонымыла ок савырне, — унажым ужатышыла, Чопай кува мане.
Купсола гыч лектын, курык серыш кÿзен шогалмек, Стопан вате пушеҥгыла коклаште шинчыше ужар ялым савырнен ончале. Ялже кугу огыл, курык йымалне кайык пыжашла гына коеш. Оралте-шамыч мотор улыт, шукыштым кермыч дене чоҥымо. Лач ял покшелне, шемын койын, ик тошто пöрт палдырна. Стопан ватылан кызыт тиде пöрт эн шерге. «Молан ме тыгай осал улына? Иктаж айдеме мыланна огеш келше гын, тунамак мыскылаш, тÿрлын лÿдыктылаш тöчена. Вет айдемын экшыкше да чурийже тудын койышыжым огыт ончыкто, чон моторлыкшым палыман, — семынже шонкала. — Ала чын вуверже тыште, иктаж пеҥгыде кермычан суртышто, ила. Южыжо мотор илышлан кöра намысшымат, айдеме тÿсшымат йомдара». Верже гыч тарваныде, Стопан вате курык серыште эше ятыр жап тыге шогылто. Тÿрлым вискала. Пытартышлан, оҥжо тич яндар южым налын, пасу йолгорныш весела кумылан савырныш.