КУШМО КОРНЫМ РАДАМЛАШ ЖАП КӰШТА
Тӱрлӧ йылме дене мутланыше элыштына марий-влакат тӧр права дене, моло дене келшен илат, пашам ыштат, тунемыт, икшывым ончен куштат. Тидыже тыгак лийшаш. Вет Россий Федераций лӱмым нумалше эрыкан элыштына икте-весым шыгыремдымашлан, лапкаҥдымашлан, ужмышудымашым ылыжтымылан вер уке. Тидын нерген элнан тӱҥ законыштыжак пеҥгыдемден каласыме. Шукерте огыл Россий мучко эртыше йӱклымаш элнан Конституцийышкыже шуко тӧрлатымашым пурташ полшен, да ты шонымаш у лончыла дене пойдаралте. Российын президентше В.В.Путин эртарыме вашлиймашлаштыже шуко гана еҥ-влаклан ты шонымашым ушештара. Тугеже келшымашым пеҥгыдемдыме нерген шонымаш илыш лончышко пеҥгыдын шыҥен толеш. Тидым тӱвыра аланыште тыршыше-влакат шке пашаштышт шижыт да чумыр культурым кӱшнӧ кучышо-влак коклаште эре ончылно лияш тыршат. ӧӱҥ
Савыктыш паша – тӱнямбал культурын изи огыл ужашыже. Тудын кӱлешлыкшым кажне кечын ончыко ошкылшо корныштыжо илыш шкежак умылен налын. Вара семын тудо илышым келгын ончыктышо, калыкым ончыко вӱдышӧ волгыдо шонымашеш шуарен куштышо ик тӱҥ куралыш савырнен. Тиде отрасльым вияҥдыме, тушто тыршаш келге шинчымашан кадрым ямдылыме, жапын йодмыжлан келшыше технологийым шыҥдарыме йодышлан кугыжаныш эре кугу верым ойырен. Ынде тиде отрасль пеш кӱлешаныш савырнен, да элын экономикыжым пеҥгыдемдыше семын аклалтеш. Кызытсе йылме дене ойлаш гын, элын ВВП (внутренный валовый продукт)-жым пойдарыше ик эн кӱлешан ужашыже семын палыме.
Марий книга издательствын коллективше 1970-ше ийлаште. Шола гыч нылымше тӱҥ редактор А.Николаев, воктеныже директор М.Исиметов шинча.
Марий Элнан 100 ияш лӱмгечыжым кугу нӧлталтмаш дене вашлияш ямдылалтме жапыште 1917 ий октябрь деч вара лийше кугу вашталтыш кокла гыч марий калыкнан илыш п¢рымашыжым эшеат волгалтарыше ик отрасльын – кундемыштына савыктыме пашан шочмыжо, йол ӱмбак шогалмыже да вияҥмыжым шарналтыде огешак лий. Тидлан амалжат уло: 1925 ий 25 сентябрьыште Марий мландыште кугыжаныш савыктыш шочын. Ты шонымаш денат огына ӱчаше. Вет Совет власть ышталтме деч вара савыктыш пашан кӱлешлыкше вигак шижалтын. Но эрыкан самырык элын ик ужашыже – Марий кундем – посна кугыжаныш семын формироватлалт шуктен огыл, полшышо шуко учреждений тӱҥ шотышто Озаҥыште (я пошкудо вес олалаште) лийын. Тыге кугу вашталтышын (революций мутым 1927 ий гыч веле кумдан кучылташ тӱҥалме) вес ийжыланак, 1918 ийыште, РСФСР-ын национальность паша шотышто калык комиссариатшын Марий пӧлкаж пелен издательско-переводческий подотделым ыштат. Тудо «Йошкар кече» (ондак «Ӱжара», вара «Коммун корно», «Марий коммуна», кызыт «Марий Эл») газетым лукмо пашам виктарышаш улмаш. Подотдел 1918 ий 1 октябрь гыч «Йошкар кече» газетым политический семын лукташ, а «Ӱжара» 20 октябрь гыч научно-популярный да сылнымут савыктыш семын калык коклаште шарлышаш лийын. Но 1918 ий мучаште «Ӱжара» лекмым чарнен.
1919 ий 23 майыште партий Озаҥ губернский комитетын марий секцийже лӱмлӧ мер пашаеҥ В.М.Васильевын Рӱдӧ марий савыктышым ыштыме нерген докладшым колыштеш. Тудо РСФСР Наркомнац пеленысе Марий пӧлка пелен Рӱдӧ марий савыктышым ышташ, тудлан подотдел правам пуаш йодеш. Но 1919 ий кеҥежым издательско-переводческий подотделын пашаже лушка. Амалже – эрвел фронтышто неле кредалмаш каен шоген, да кагазым ситараш йӧсӧ лийын. Национальный савыктышын шке типографийжат лийын огыл. Но Наркомнацын Марий пӧкажын издательско-переводческий подотделже Озаҥ, Виче да Ӱпӧ губернийлаште илыше марий калыкым помыжалтараш полшышо савыктышым Озаҥыште ышташ темла. Тыгай учрежденийым «Марий савыктыш» манаш ой-каҥашым пуа.
* * *
Марий автономный областьым ыштыме нерген Декрет деч вара вигак область кӱкшытан савыктышым ышташ шонымаш лектеш. Тӱҥалтыште чыла продукцийым Озаҥысе типографийын филиалже семын Краснококшайскыште савыкташ тӱҥалаш шонат. 1921 ий шыжым «Известия Марийского бластного исполнительного комитета Советов РК и КД и областного комитета РКП (б)» рушла газет савыкталтеш. Ноябрьыште «Йошкар кече» марла газетым Озаҥ гыч Краснококшайскыш кусарат. 1921 ий 24 ноябрьыште РКП (б) Рӱдӧ Комитет пеленысе марий секций, Наркомпросын марий бюрожо да Главполитпросветын марий инструкторатше пырля эртарыме заседанийыштышт Озаҥысе издательстве (савыктыш) нерген йодышым ончат. Тушто пеш кӱлешан пунчалым луктыт. Марий областной типографийын технически куатше изилан кӧра Озаҥысе марий савыктышым тусо марий пӧлкаш савыраш. Тунам Озаҥыште политический литературым тугак луктын шогеныт.
1922 ий февральыште РКП (б) Рӱдӧ комитетын марий секцийже савыктыме пашам Москошто вияҥдаш шонен пышта, а Озаҥыште кызытак кӱлешан учебник ден сылнымутан литературым лукташ темла. 1922 ий 26 майыште, Москосо Рӱдӧ учрежденийла пелен пашам ыштыше марий секций-влак погынен, адакат савыктыме паша нерген йодышым нӧлталыт. Тыште оҥай пунчалым луктыт, чыла секций-влакын савыктышыштым иктыш ушен, «Издательство марийских секций при центральных учреждениях РСФСР» манме тӧнежым ышташ лийыт. Ты савыктышым кооперативный негызеш ышташ да тудлан «Эр» лӱмым пуаш пунчалыт. 1922 ий 19 октябрьыште Рӱдӧ Марий кооперативный савыктышын Уставшым луктыт. Тушто пеш кӱлешан ик лончыштыжо тыге палемдыме: 1921 ийыше озанлык расчётыш куснышо учрежденийыш савырнымыжлан 1918 ийыште ыштыме Марий савыктышым пытараш. Савыктышым вуйлатышылан эн чолга марий партийный пашаеҥ В.А.Мухиным (Сави) шогалтат. Ты жапыште тудо РКП (б) Татар обкомын марий секцийжын секретарьже лийын.
Марий книга издательствын пашаеҥже-влак савыкташ ямдылыме книга нерген каҥашат: (шола гыч пурлашке) Г.Гадиатов, Миклай Казаков, Г.Пирогов, А.Николаев да директор М.Исиметов. 1975
Поро тӱҥалтыш илышыш пурен шудеак шалана. Тӱҥ амалже – шурнылектыш начарлан кӧра 1921 ийысе «шужен ий» озалана. Весе – 1922 ий 14 декабрьыште ВЦИК ден РСФСР Калык комиссар-влак Совет шагал чотан калык-влакын савыктышыштым ыштыме нерген пунчалым луктыт. Тушто тыге палемдыме: «Национальность-влакын пашашт шотышто Калык комиссариат пелен Рӱдӧ эрвел савыктышым ышташ». Марий савыктыш 1923 ий март йотке Озаҥыште ыштен. Тиде пунчал дене келшышын, тудо Москош кусаралтеш да Рӱдӧ эрвел савыктышыш ушна. Марий секцийын секретарьже Н.М.Орлов ик ий гыч тыгерак воза: «1924 ий апрельлан савыкташ ямдылыме 150 печатный лаштык рукопись уло. Но марий йылмым палыше специалист-наборщик-влак укелан кӧра корректироватлаш (текстым тӧрлаташ) неле да шуко жап кӱлеш. Тидлан кӧра журналым тылзе еда лукташ да возалташ кумылан-влакын радамыштым ешараш неле. Сандене тудым кок тылзылан ик гана лукташ келшен толеш».
РКП (б) ЦК-н марий секцийжын совещательный коллегийжын заседанийыштыжак секцийын инструкторжо М.Пекунькин журналыште курыкмарла наречий дене материал-влаклан верым ойыраш темла. Варарак СССР калык-влакын Рӱдӧ савыктышыштын правленийже курыкмарий секцийым ышташ кӱлешлан шотла. Тыгай лӱман савыктыш (Центроиздат) 1924 ийыште Эрвел да Касвел савыктыш-влак негызеш ышталтын улмаш. Совет Союзышто илыше чыла тӱрлӧ йылме дене мутланыше калык-влаклан мер-политик да культур кӱкшытыш нӧлталт шогашышт манын тидым ыштыме.
Центроиздатын редакционно-издательский секторжо 11 национальный секций гыч шоген. Тиде радамыште марий секцият лийын. Марий йылме дене «У илыш» журнал лектын. 1927 ий мучаште «Марий ял» газет лекташ тӱҥалын. Кок ий гыч, 1927 ийыште тудын тиражше 6 тӱжем экземплярыш шуын. Ты савыктышын марла лукмо изданий-влак ий еда ешаралтыныт. Вич ий жапыште 150 лӱман литературым савыктыме. Тидыже марла лукмо чыла изданий гыч 75 процентше лиеш. Савыктыме 20 процент продукций марла литератур улмаш, кодшыжым марлаш кусарыме але марий илышлан келыштараш тыршыме.
* * *
Кӱшнӧ чумыр савыктыш пашан кундемыштына кузе тӱҥалмыже, йол ¢мбак шогалмыже нерген радамынрак умылтараш тыршышна. Умбакыже Марий книга савыктышын официально почмо жапшым шергалына. Тидлан тений сентябрьыште 95 ий темеш Лудшо-влакым марий культурын ик эн кӱлешан йыжыҥжын кушмо корныжым радамлаш жап шкежак кӱшта.
Марий автоном областьыште партийно-советпечать пашан удан огыл вияҥмыжым да полиграф базын пеҥгыдеммыжым шотыш налын, партий Марий обкомын 1925 ий 24-26 сентябрьыште эртыше пленумыштыжо область кӱкшытан издательствым (савыктышым) ышташ пунчалыт. Ты пленум марий йылмым тунемме, илышыште кумданрак кучылтмо нерген пеш кӱлешан йодышым ончен да келшыше пунчалым луктын. Савыктышым ыштыме нерген палемдыме лончышто тыгерак каласыме: «Эн ончычак учебник ден учебный пособий-влакым, марксистский, ялозанлык, калык образований, тазалык аралыме да моло йодыш дене литературым марла лукмо пашалан тӱҥ верым ойыраш». Тиде пунчал дене келшышын, Марий областной савыктышым ыштыме пашалан пижыт. 1925 ий 1 октябрьыште облисполком президиумын заседанийыштыже издательствын бюджетше да Уставше пеҥгыдемдалтыт. Тиде кече гыч Маробиздат пашам ышташ тӱҥалеш. Вуйлатышылан В.А.Мухиным шогалтат.
Савыктыме пашан тӱҥ ужашыже – полиграфический базе. Сандене эн ончыч типографийым шке кидыш налме нерген шонаш кӱлын. Тиде кечынак, 1925 ий 1 октябрьыштак, Кугыжаныш типографий издательствылан пуалтеш. Марий р¢долаште тудо 1921 ий гыч пашам ыштен да пытартыш жап марте областьысе совнархозын кидыштыже лийын. Ик тылзе гыч, 1 ноябрьыште, Козьмодемьянскысе кокымшо типографий издательстве кидыш кусна. Тиде ожнысо полиграфический технике тыште 1897 ий гычак ыштен да 1918 ий марте Г.П.Зубков кучен. Краснококшайскысе типографийлан икымше, а Юл вес серысыжлан кокымшо номерым пуат. (Мыняр килограмм шрифт улмо нерген возаш она тӱҥал, вет тудо лудшылан нимом ок ойло). Иктым палемдыман: кок типографийыште чылаже 77 пашаеҥ да 6 служащий тыршеныт. Полиграфический предприятий-влак издательстве кидыш кугу роскот дене кусненыт. У савыктышлан нелылык гыч лекме корным шканжак кычалаш кӱлын. 1926 ий 15 мартыште предприятийлан книга кевытым пуат. Тыге нелылык гыч лекме корно почылтеш.
Тӱҥалтыште Маробиздат «Йошкар кече» ден «Марийская деревня» газет-влакым шке кид йымалныже кучен. Совет властьын тӱҥалтыш ийлаштыже газет-влакын редакцийышт шке сатуштым – газетыштым – калык коклаш шкештак шареныт. Областьыште савыктыш почылтмо деч вара тудын пелен подписке отдел ышталтын. Тудо кажне гаяк кантонышто шкенжын представительжым (агентшым) кучен. Но СССР Калык комиссар-влак Советын 1930 ий 16 августысо пунчалже почеш подписке пашам Связь наркоматын кидышкыже пуат. Тидлан кӧра Маробиздатын икмыняр пашаеҥже связь органыш кусна. Тӱҥалтыште книга кевыт Краснококшайскыште гына улмаш гын, варарак Юрино, Звенигово, Морко, Марий Турекыште почылтыныт.
Марий книга издательствын директоржылан А.П.Иванова (Аптуллина) ыштыме ийлаште. Альбертина Петровна ончыл радамыште шола гыч визымше шога. 1990-ше ийла тӱҥалтыш.
Мутат уке, савыктышын тӱҥ пашаже книгам лукмо дене кылдалтын. Тиде сомыл кузерак вияҥмым ончалаш гын, 1925 ийыште улыжат кум брошюрым лукмо. Сылнымутан икымше книгалан руш поэт А.Жадаевын «Между городом и деревней» почеламут сборникшым лукмым шотлыман. 1926 ийыште 8 книгам да брошюрым савыктыме. Тышеч визытше – марла: (тӱҥ шотышто В.Сави (Мухин) ден С.Чавайнын произведенийышт).
Марий савыктышын пашажым моштен виктарыше да нелылык гыч луктын моштышо еҥ семын, мутат уке, тудын вуйлатышыже В.А.Мухиным ойырен палемдыман. Чолга мер да партпашаеҥ могай омсашке пураш да кӧ дечын полышым йодаш кӱлешым сайын палыше вуйлатыше лийын. Тыге тудо партий обком член семын, ик пленумышто «Состояние печати и издательства и меры по их улучшению» докладым ыштен. Тунам савыктышын финанс положенийжым саемдыме нерген пунчалым луктыт.
Партий областной комитет савыктышын пашажым эреак шинча ончылныжо кучен да тудлан полшаш тыршен. Мутлан, 1926 ий ноябрьыште 1925-1926 ийлаште литературым савыктыме да 1927 ийлан тидын шотышто план кузерак ямдылалтме нерген йодышым ончымо. Тидын годым шергакан темлымашым ыштыме: лукташ палемдыме сылнымутан книга-влак гыч кугурак ужашыжым йоча литературылан ойыраш. Планым ямдылыме годым партий да комсомол орган-влак дене каҥашыман, савыктыш пелен издательский коллегийым ыштыман, писатель-влак дене кылым пеҥгыдемдыман, калык образований пӧлкан паша планже дене келыштарыман. 1927 ий апрельыште партий обком бюрошто адакат савыктышын пашаж нерген йодышым каҥашыме. Шуко кӱлешан лончо гыч ик эн келшышыже да пашам саемден колташ полшышыжо, мутат уке, финанс полышым кугемдыме нерген лийын.
Чыла тидыже литературым утларак лукташ полшыде кертын огыл. Мутлан, 1927 ийыште 13 книгам лукмо гын, вес ийжын – 30. Тиражат кушкын: 1927 ийыште 28200 экземпляр лийын гын, 1928 ийыште 40 тӱжем марте кушкын. Савыктышын пашажым умбакыже саемден колташ ВКП (б) ЦК-н 1928 ий 28 декабрьыште «Об обслуживании книгой массового читателя» пунчалже шагал огыл полшен.
1929 ийыште савыктышын пашажым ВКП (б) Нижегородский крайкомын комиссийже терген. Тудын итогшым 1929 ий 5 июньышто обком бюро каҥашен да вашлиялтше ситыдымаш-влакым кораҥдыме шотышто пунчалым луктын. Эн ончычак сылнымутан «У вий» журналын тиражшым ик тӱжем экземплярыш шукташ, 1930 ий гыч марла йоча журналым савыкташ тӱҥалаш да В.И.Ленинын произведенийже-влакым марла лукташ палемдыме. Марлаш кусарыше-влакын шинчымашышт, мастарлыкышт лушкыдо улмым шотыш налын, марла сайын тунемаш 20-30 еҥлан идалыкаш курсым почаш темлыме. Тыгак полиграфий базым пеҥгыдемдыме шотышто икмыняр кӱлешан лончым пуртымо. Чыла тидыже Марий автоном областьын шочмыжлан 10 ий теммылан сай пӧлек семын палемдалтын. РСФСР СНК 1931 ий 5 июньышто «О льготах населению и отпуск средств на культурные нужды МАО» пунчалым луктеш. Туштат марий литературым лукташ ешартыш полышым пуымо нерген ойлалтеш.
Тиде жапыште Марий издательствым кумдан палыме мер да политик деятель А.К.Эшкинин вуйлатен. Тудын эртыме илыш корныжым шарналташ гын, шуко лончо гыч ВКП (б) Рӱдӧ комитетыште да Марий обкомышто ыштен, опытым погымыжым палемдалтын. Тидыже журналист корнышто усталыкшым ончыкташ полша, «У илыш» журналым, «Йошкар кече» да «Марийская деревня» газет-влакым редактироватла. Погымо опытшо савыктышын пашаштыже сай шӱлышым ешара да икмыняр поро вашталтышым пурташ пижеш. Поснак палемдыман тудын сылнымутан произведений-влакым шочмо йылме дене лукмо пашам вияҥден колтен кертмыжым. Вет ты марте тӱҥ шотышто рушла гыч марлаш кусарыме произведений-влак гына савыкталтыныт. Шкежак икмыняр политике шӱлышан книгам, брошюрым луктеш. Ты кӱлешан пашашке палыме марий сылнымут мастар-влак М.Шкетаным, Тыныш Осыпым уша, кусарыше-влак К.Смирновын, Р.Смирновын, Л.Васильевын, Г.Смирновын полышыштлан эҥерташ тӱҥалеш. 1931 ийыште гына Шабдар Осыпын «Кориш» повестьше, М.Шкетанын «Шурно» пьесыже, Н.Лекайнын «Калинин колхоз», А.Эшкининын «Йошкар Сормово» очеркышт, С.Николаевын «Тревога» йоча пьесыже ош т¢ням ужыт. Икмыняр рушла произведений марлаш кусарен лукталтеш.
Савыктышын пашажым вияҥден колташ ВКП (б) Рӧдӱ Комитетын 1931 ий 15 августышто лукмо «Об издательской работе» пунчалже полшен. Тиде документ савыктыш-влакын пашаштым саемдымашке виктаралтше лончо-влак дене пырля литературым национальный йылмыла дене лукмаште кугу пӱсылыкым ойырен ончыкта. Тыге Центроиздатым калык деке лишемдаш кӱштымӧ лиеш. ВКП (б) Марий обком бюро Рӱдӧ издательствын марий секцийжым пытараш пунчалым луктеш. Но полиграф базын куатше изи улмым шотыш налын, ВКП (б) Рӱдӧ Комитет деч Йошкар-Олаште у типографийым ышташ полшаш йодеш. Туге гынат Центроиздатын марий секцийже Кугу Ачамланде сар тӱҥалмешке Москоштак кодын.
1932 ий 23 апрельыште ВКП (б) Рӱдӧ Комитет сылнымут пашам саемден колтымо нерген пунчалым луктеш. Тудо сылнымут пашаеҥ-влакым помыжалташ кумылаҥда да чапле художественный произведений-влакым возаш ӱжеш. Тидыже марий сылнымут мастар-влакымат кугу пашашке уша. 1933 ийыште Шабдар Осыпын, Олык Ипайын, М.М.Ивановын, Н.Тишинын, Е.Содоронын произведенийышт лектыт. М.Шкетанын «Эреҥер» романже савыкталтеш. 1934 ийыште 68 книгам лукмо. Умбакыжат тиде паша вияҥеш. Политик да социально-экономический темылан да йоча-влаклан книга-влакым савыктыме паша ок чарне.
1933 ий 9 августышто ВКП (б) обком Марий областьысе партийный савыктышым ышташ пунчалеш. Тудо тӱҥ шотышто марксизм-ленинизмын классикше-влакын произведенийыштым калык коклаште утларак шараш полшышаш улмаш. Но 1934 ий шыжым ВКП (Б) ЦК Марпартиздатым пытараш кӱшта да Мариздатыште партиздательстве секторым ышташ темла. Тыгаяк сектор курыкмарий савыктышыште ышталтеш.
Книгам савыктыме дене пырля тудым ужалыме, калык коклаште шарыме йодышымат партий шинча ончычшо ок кораҥде. Туге гынат тиде паша ончычсо семынак окшакла. Марий книга савыктышлан авторско-переводческий кадр эре ситен огыл. Тиде веле огыл, издательстве вуйлатыше да тӱҥ редактор-влакат эре вашталтыт.
Кадр шотышто нелылыкшым да полиграф базын начарлыкшым ончыде, Марий книга савыктыш шагал огыл чапле книгам луктынак шоген. 1939 ийыште «Краткий курс истории ВКП (б)» книгам 15 тӱжем экземпляр дене лукмо. «Как закалялась сталь» книгам кокымш гана савыктыме. Марий поэт да писатель-влак М.Казаков, А.Бик, С.Николаев, Г.Ефруш, Макс Майн, В.Рожкин, Осмин Йыван, Мичурин-Азмекей, Чалай Васлий, Дим.Орай да молат чапле деч чапле произведенийышт дене лудшо-влакым куандараш вашкат. Но 1941 ийыште Кугу Ачамланде сар тӱҥалеш. Тиде увер Марий АССР-ын 20 ияш юбилейжым палемдыме кечын – 1941 ий 22 июньышто – тыныс илышым кӱрлеш.
С.Чавайн лўмеш национальный библиотекыште лӱмлӧӱҥ поэт Юрий Галютин (ончыл радамыште шола гыч нылымше шинча) дене вашлиймаш. 2010.
* * *
Кӱкшӧ квалификациян пашаеҥ-влак кокла гыч шукынжо фронтыш каят гынат, Марий книга савыктыш шке пашажым тушман ваштареш кредалше-влак дене тӧр шуктен. «Шагал вий дене ончысо семынак калыклан книгам ситараш», – манме ӱжмаш дене кажне кечын пашаш коштыныт. Сар каен шогымым ончыде, книгалан йодмаш кугемын веле. Вет Йошкар-Олашке касвел кундем гыч икмыняр кугу предприятий, Лениградысе военно-воздушный академий, Кугыжаныш оптический институт куснен толыныт. Нунын шымлыме пашаштым савыкташ жап да полиграф куат веле огыл, келге шинчымашан редактор, корректор-влак кӱлыныт. Туге гынат, 1941 ийыште палемдыме 191 тӱжем экземпляр книга олмеш 627,8 тӱжемым лукмо. Тидыже планыше палемдыме 328,6 процентше лиеш. Литературым ончысо семынак рушла да марла савыктеныт. Савыктышын историйыштыже нигунам шоныдымо сатирический плакат-влакым луктыт. Фашист-влак ваштареш кредалмаште совет калыкын геройлыкшылан пӧлеклалтше моло моткоч кӱлешан литературым савыктат.
Эше теве мом палемдыде ок лий: сар каен шогымылан кӧра РСФСР наркомпросын Учпедгизшын национальный секторжо петыралтеш да национальный йылмыла дене учебник-шамычым тиде але вес калыкын илыме кундемыштак лукташ темлат. Тыге Марий книга савыктышлан учебник-влакым марла веле огыл, рушлат лукташыже логалеш. Сар жапыште учебник-влакым да книгам лукмо пашаште редактор-влак Н.М.Орлов, Н.К.Орешкин, П.А.Клюкин, А.Н.Глушкова, З.Е.Яковлева, С.И.Ибатов чот тыршеныт. Но келге шинчымашан пашаеҥ-влак садак огыт сите. Шукыштын пачерыштат, чияш шотан йолчиемыштат лийын огыл. Туге гынат улшо вий дене тыршен пашам ыштеныт.
Марий книга савыктыш вуйлатышылан 1943 ий 20 февральыште ВКП (б) обком бюро А.А.Асылбаевым пеҥгыдемда. Тудын тӱҥалтышыж почеш савыктыш пелен художественный совет ышталтеш. Тудын икымше радамыштыже А.А.Асылбаев деч посна МарНИИ гыч А.Г.Петухов ден С.И.Ибатов, писатель-влак С.Н.Николаев, И.И.Осмин, И.Н.Стрельников, ВКП (б) обкомын пропаганда ден агитаций отделжым вуйлатышын алмаштышыже З.М.Антоненко пурат. Ахмет Асылбаевын тӱҥалтышыж почешак идалыкаш, кварталаш да тылзаш тематический планым ВКП (б) обкомышто 1944 ий мучаш гыч пеҥгыдемдаш тӱҥалыт.
Кугу Ачамланде сарын неле ийлажым ончыде, Марий книга савыктыш шке ончылныжо шогышо задачым сайын шуктен. Сарын кум ийыштыже гына 580 тӱрлӧ литературым лукмо. Тышеч 338 лӱманжым рушла, 242-шым марла савыктыме. Икманаш, сар ийлаште Маргосиздат книгам лукмо пашам нимыняр чарнен огыл, калыкын йодмыжым сайын шуктен, Кугу Сеҥымашым лишемдымашке изи огыл надырым пыштен.
* * *
Немыч фашизмым кырен шалатымаште совет калыкын надырже эн кугу. Тидым нигӧ да нигунамат ӱчашен сеҥен ок керт. Мутат уке, пытартыш жапыште кокыте шонымашым, шоям шаркалаш тыршымаш шижалтеш. Но чыным шойышташ ок лий. Тидым пеҥгыдемдыш Кугу Сеҥымашын 75 ияш чапле юбилейым кумдан палемдымаш.
Кугу Ачамланде сар пытымеке, элна калык озанлыкым умбакыже вияҥдыме пашашке ушна. Идеологий да культур отрасльыштат пеш кугу вашталтыш-влакым ышташ кӱлын. Чылажат калыкнан неле ийлам сеҥен лекмыжым умбакыже вияҥдымашке виктаралтын. Савыктыш пашамат мондымо огыл. Сеҥымаш деч вара кок тылзат ок эрте, 1945 ий июльышто ВКП (б) Рӱдӧ комитет «О полиграфическом оформлении книг» пунчалым луктеш. Тылеч варасе ийлаштат тыгайрак шонымашке виктаралтше икмыняр документ лектеш. Марий книга савыктыш пашаеҥ-влакат чумыр пашаштым нине пунчал-влакым илышыш пуртымашке виктарат. Кугу Ачамланде вӱран корныжым эртыше марий писатель-влак М.Казаков, Н.Лекайн, Д.Орай, С.Вишневский, Макс Майн, Г.Матюковский, В.Столяров шочмо сылнымутым ончыко вӱдымаште маяк семын волгалтыныт. Шке произведенийлаштышт неле вӱран фашизмым вурсеныт веле огыл, шучко тушманым кырен шалатымаште совет калыкын геройлын кредалмыжым ¢шандарышын ончыктеныт. Тыге 1948 ийыште гына Марий книга савыктыш 24 тӱрлӧ книгам, 565 т¢жем экземплярым луктын. Тидыже эртыше ийысе деч 16 тӱрлӧ книгалан шукырак.
1948 ий октябрьыште республикысе чумыр общественность марий сылнымутын классикше М.Шкетанын шочмыжлан 50 ий темме чапле юбилейым кумдан палемден. Тиде кугу пайрем программе дене келшышын, 1948-50 ийлаште сылнымутнан классикшын 18 книгажым да брошюржым савыктыме.
Илыш эре ик верыште ок шого. Ончыко кайыме корнышто материально-технический куатат вашталтшаш. Савыктыш пашам у к¢кшытыш нӧлталаш пеҥгыде полиграфический базе кӱлын. Тыге гына ончылно шогышо кугу задачым жапыштыже да сайын шукташ лийын. Полышым налме дене 1946-1955 ийлаште 2499 тӱрлӧ книгам чумыржо 9 миллионат 222 т¢жем 884 экземпляр дене лукмо. Сылнымутан литератур деч посна массово-политический, ялозанлык, научно-популярный литературым шагал огыл савыктыме. Марий сылнымут аланыште М.Казаковын, И.Осминын, А.Бикын, Макс Майнын, В.Чалайын, С.Вишневскийын, Г.Матюковскийын, А.Канюшковын, М.Якимовын, В.Колумбын поэзийышт утыр вияҥ йоҥга. Кӧ ок пале ынде прозаик-влак Н.Лекайнын, Тыныш Осыпын, Я.Элексейнын, В.Ивановын, А.Юзыкайнын, В.Юксернын, В.Косоротовын, К.Васинын, Мичурин-Азмекейын, драматург-влак С.Николаевын, Н.Арбанын, А.Волковын, М.Рыбаковын, К.Коршуновын л¢мыштым?! Нунын нерген калык эре поро мутым гына ойла.
Сылнымут пашаште марий писатель-влак руш прозаик, драматург да поэт-влак деч эре тунемыныт да кызытат тиде йӧнлан эҥертыде ок лий. Тыштыже руш классик да совет писатель-влакын произведенийыштым марлаш кусарымышт мастарлыкым шуараш полшен. Кодшо курымын 60-шо ийлаштыже Марий книга савыктыш А.Пушкинын, М.Лермонтовын, А.Некрасовын, Л.Толстойын, А.Чеховын, М.Горькийын, Н.Островскийын, А.Фадеевын да молынат произведенийыштым марлаш кусарен луктын. Иктешлен каласаш гын, 1928-1970 ийлаште марла 3346 т¢рлº (л¢ман) книгам да брошюрым 13 миллионат 379 тӱжем экземплярым лукмо. Тидыже теве мом пеҥгыдемда: ятыр ий ондак марий калыкын культуржо ӱлыкшӧ лийын манын возымо гын, ынде моло калык дене тӧр вияҥын. Ынде Н.Лекайнын «Кӱртньӧ вий», А.Юзыкайнын «Кугызан вуй», А.Асаевын «Ошвичыжат-йӱксыжат» романыштым марий лудшо кугешнен палемда. Йоча сылнымутан литературын пеледалт кушкашыже кумда корно почылтын – кугу тираж дене тӱрлӧ кугытан да шуко чия дене сӧрастарыме книга-влак «ош тӱням» ужыт. Нуным икшыве-влак йӧратен лудыт.
Мутат уке, Марий книга савыктышын ик эн кугу паша ужашыже – школ-влаклан учебник да учебно-методический литературым лукмаш. Эше 1927 ийыштак школлаште тунемше-влаклан марий йылме дене икмыняр книгам лукмо. 1941 ийыште И.Ф.Андреевын, Я.Г.Григорьевын да К.Ф.Смирновын олык да эрвел марла учебникышт савыкталтеш. Школ-влаклан учебник-шамычым ямдылымаште А.А.Асылбаев, Н.М.Орлов, З.Е.Яковлева, П.А.Клюкин, И.Ф.Андреев, Я.Г.Григорьев, С.Н.Николаев кугу тыршымашым ончыктат. Историй, географий, арифметике да СССР Конституцийым марлаш В.М.Васильев, Н.К.Орешкин, А.М.Малинин, Е.О.Ягильдин устан кусарат. 1960, 1966 ийлаште учебник-влакым жапыштыже да сай качестве деен лукмылан Марий книга савыктышым РСФСР Министр-влак Советын печать шотышто управленийжын да культур пашаеҥ-влак профсоюз Рӱдӧ комитетын Чап грамотышт дене палемдыме. Икмыняр пашаеҥын тыршымыжым тыгак кӱкшын аклыме.
Книгашке шонымаш да мут, шанче да сымыктыш, посна еҥын але чумыр мер калыкын кӧргӧ поянлыкышт шыҥдаралтыт. Тудо идеологийым, эстетикым да уверым иктыш уша. Тудым «ош тӱняшке» лукташ произведственный базе, технологий, экономике пеҥгыде лийшаш. Тыгеракын тудын историйже ышталтеш, айдеме тукымын ш¢м-чон моторлыкшо пойдарен ончыкталтеш. Чыла тидым иктыш ушен, калык деке шуктымаште, мутат уке, еҥ-влаклан, нунын уш-акыл поянлыкыштлан, келге шинчымашыштлан, мастарлыкыштлан кугу вер ойыралтеш.
Кажне отрасльыште тӱҥ профессий ойыртемалтше верым налын шога. Савыктыш пашаште тӱҥ вер, мутат уке, редакторлан ойыралтеш. Книга, рукопись гыч тӱҥалын, лудшын кидышкыже шуктымо корнышто тудын кидше гоч эрта. Сандене тиде профессийым ойырен налшын шинчымашыже моткоч келге лийшаш, автор-влак дене лыжган, ¢шандарышын мутланен моштышаш. Чыла нине тӱҥ требований-влакым ушышто кучышо еҥ гына тиде пашам сайын ыштен кертеш. Марий книга савыктышын 95 ияш корныштыжо шагал огыл еҥ ты кугу ¢шаным чаплын шуктен, нуным сай пашаштлан суапландарыме, южышт возкалыше радамыште шке вержым муын, «калык писатель» марте кушкын. Таче нунын поро пашаштым уло кумылын шарналтена.
Марий книга савыктышын эртыме корныштыжо шуко лӱмлӧ пратийный да совет пашаеҥ, писатель да журналист ты пашаште шке вержым муын, шуаралтын. Кӱшнӧ ончыктымо В.А.Мухин, Э.П.Губаев, А.К.Эшкинин, А.А.Асылбаев да икмыняр моло еҥ деч посна савыктышын коллектившым вуйлатыше-влак коклаште В.С.Столяровын (Юксернын), Ялмарий Йыванын, И.А.Виногоровын, М.И.Исиметовын, А.Н.Ивановын, П.В.Красновын лӱмыштым ойырен ончыктыде ынена кодо. Нуно Марий книга савыктышым чын корно дене ончыко наҥгаеныт да поро вашталтышлан кызытсе тукымын ӱшанжым пеҥгыдемденыт.
Эртыме корно кугу да неле лийын. Кодшо курымын 90-шо ийлаштыже элыштына лийше кугу вашталтыш савыктыме пашамат логалде коден огыл. Тунам, умылаш лийдыме жапыште, могай нелылыкым чытыме – тиде статьяште огына тарвате. Молан манаш гын тудым келгын шымлыман: кӧ чын корно дене каен, кӧ кӱсенжым пойдарыме йӧным кычалын, кӧн ыштен шуктыдымыжлан паша окшаклен – икмыняр жап гыч гына тӱжвак лектеш да вес еҥ-влак гына тидым ыштен кертыт, шонена. Нелеш налде умылаш йодына эше теве мом: тынар жапыште савыктыш пашаште шуко еҥ тыршен. Шымлымаш шотан изи статьяште южо еҥын лӱмжым ончыктен кертын огынал. Лӱмын ыштыдеак, тиде корным ойырен налынна.
Ынде республикыштына кумдан палыме савыктыш организаций «Марий книга издательстве» савыктыш пӧрт» кугыжаныш унитарный казна предприятий» маналтеш. Тӧнежын тачысе илышыже нерген умбакыже ты ГУКП-ын директоржо Юрий Соловьёв дене вашмутланымаш гыч пален налыда.
Марий книга издательствын тачысе коллективше.
Ю.СОЛОВЬЕВ, Марий книга савыктышын директоржо,
Б.ШАМИЕВ, «Ончыко» журналын редакторжо.
Фото-влакым предприятийын архивше гыч налме.