Борис Шамиев
19 май – В.И. Ленин лӱмеш пионер организацийлан 100 ий
Журналнан 4-ше номерыштыже «Историйыш – ару чон дене» шонкалымаш статья савыкталте. Мучаштыже, лудшо-влакын кумылыштым шуктен, черетан номерыште нарком (народный комиссариат) йыр шонкалымашым возаш сӧренна ыле. Но пеш вашке тарваташ кӱлешан теме йол йымачак лектеш. Тений СССР-ын ышталтмыжлан 100 ий темеш. Тиде ушемын курымаш юбилейже декабрьыште гына. 1922 ий 19 майыште вес лӱмлӧ ушем – пионер организаций шочын. Тыгеже тудын курымаш чапле юбилейжым палемдыде кодаш намыс огыл мо? Вет коклаштына коштшо-влак кокла гыч шукынжо пионер горн йӱк почеш ошкеденыт. Тыгай шонымаш дене В.И. Ленин лӱмеш пионер организацийын эртыме корныжым шераш пижна. (…)
* * *
Марий мланде – кумда Российын ойыраш лийдыме ужашыже. Эл мучко тӱрлӧ толкын вияҥме, шарлыме деч ӧрдыжеш кодын огыл. Тыште ыштыше партий ден комсомол комитет кӱшыч колтымо директивым шукташ эре ямде лийыныт. Пионер отрядым ышташ келшыше кундемлан Юлын пурла серешыже верланыше Козьмодемьянск оласе йочапӧртым ойырен налыныт. Тусо юный коммунар-влакын 1-ше группыштышт тунемше 24 рвезе ден ӱдыр мемнан кундемысе пионер отрядын негызшылан шотлалтыт. Ты отрядын шочмо кечыж семын 1922 ий 8 сентябрьым палемдат.
Ик ий гыч Комсомолын областьысе комитетше пелен йоча коммунистический (юный пионер) толкынын бюрожо ышталтеш. 1924–1925 ийлаште Шернурышто, Марий Пыламарийыште, Юрино, Мариец посёлкылаште, Кужэҥерыште, У Торъялыште, Марий Турекыште, Моркышто, Роҥгышто, Арбаныште, Марийсолаште да Оршанкыште пионер ооганизаций-влак шочыт. Марий автономный областьыште 1924 ийыште 822 пионерым ушышо 21 отряд лийын. 1929 ий июльлан отряд 5314 пионер марте кушкын.
1929 ий августышто Йошкар-Олаште юный пионер-влакын 1-ше слётышт эртен. Тушто 1-ше Всесоюзный слётыш 20 делегатым ойырымо. 1930-шо ийлаште пионер отряд-влакым школлаштак ышташ тӱҥалыт.
Кугу Отечественный сар ийлаште марий пионер-влак тылыште фронтлан полшеныт: оксам, вургемым погеныт. Ик примерым ончыктыде ынена кодо: Йошкар-Оласе 6-шо номеран школышто тунемше-влакын тӱҥалтышышт почеш сарын талешкыже Н. Гастелло лӱмеш самолётым ышташ оксам погымашке чумыр республик ушнен. Тунам 130 тӱжем теҥгем погымо. Республикысе пионер да школьник-влакын погымо окса дене «Марийский пионер» да «Марийский школьник» танк-влакым ыштеныт. Тимуровец-влакын отрядышт чолгалык дене ойыртемалтыныт. 1943 ийлан 462 тимуровский команде пашам ыштен. Нуно фронтовик-влакын ешыштлан, госпитальлаште кугурак-влаклан полшеныт.
Башкир АССР Калтаса районысо «Пчёлка» пионер лагерьыште. Очеркын авторжо Б.А. Шамиев шола гыч нылымше шога. 1968 ий
Тынысле ийлаште ученический производственный бригадылашке пионер-влак эн ончыч ушненыт. 1973 ийлан 241 тыгай бригаде 24 тӱжем тунемшым шке ешышкыже ушен. Марий рӱдоласе 8-ше номеран школышто тунемше пионер-влакын тӱҥалтышышт почеш чодырам тӱрлӧ шукш-копшаҥге деч аралыме паша вияҥын, школьный лесничестве-влак шочыныт. Йоча-влакын тазалыкыштым пеҥгыдемдыше пионер лагерь-влакым ышташ тӱҥалыт. Тунамсе поро паша умбакыже вияҥын. (…)
* * *
Тӱрлӧ жапыште историй шке поро пашаж дене чот ойыртемалтын, чылаж нерген кӱчыкын каласкалаш тыршышым. Но кодшо курымын 80-ше ийлаже «перестройко» – пужен ыштымаш лӱм дене историеш возалт кодо. Ты муторгаж кызытсе тукымлан пешыжак раш огыл гынат, кӱчыкын умылтарынем: элнам вуйлатыме эн кугу сомыл КПСС манме куатле вийын кид йымачше мучышташ, демократий саманлан кумда корно почылто. Вара семын СССР манме элнат шаланыш, ончычсо Совет республик-влак кажныже шке «пачерым» чоҥаш пиже. Ынде ме тунамсе пудыранымашын саскаж дене келшен илена.
Кугу еҥ мом ышта, могай койышым коеш – икшыве-влакын шинчашт деч ӧрдыжеш ыш код. «Перестройко», «гласность», «плюрализм», «демократизаций» да пылышым эн чот чыгылтарыше «пазар саман (илыш)» мемнан илыш нормыш савырныш. Тыге 1987 ийыште «Пионерская правда» газетын лаштыклаштыже «Пионер организаций могай лийшаш» ӱчашымаш тарваныш. Тӱҥ шонымаш икте лие: нигӧн «шинчаш ончыде», шкевуя пашам ыштыше ушем лийшаш. Ты ӱчашымаш «Артек» Всесоюзный пионер лагерьыште тиде ийынак август тылзыште пионер-влакын IX Всесоюзный слётыштым чумыраш амалым пуыш. Слётын иктешлыше документше – ВЛКСМ Рӱдӧ Комитетын пунчалже лектеш. Тушто верласе пионер организаций-влаклан ончыкыжым ышташ келшыше йӧн-влакым кычалаш кӱштымӧ.
Вес ийын кеҥежым «Артекыштак» пионер организацийлаште перестройкым чолган ыштыше еҥже-влакын Всесоюзный погынымашышт чумырга. Тушто IX слёт деч вара мо ум шонен мумым каҥашат.
1990 ий 25 сентябрь – 1 октябрь кечылаште пионер-влакын X Всесоюзный слётышт пашам ышта. Тудат «Артекыште» эрта. Ты кугу погыныш 3253 делегат погынен. Тышеч 373 еҥже кугу ийготан лийын. Тиде слётышто ончылно шуко йодыш кокла гыч эн кӱлешанже – В.И. Ленин лӱмеш Всесоюзный пионер организацийлан (ВПО) мучаш толмым пеҥгыдемдыме. Но тидын годымак ойырен палемдыме: у организаций – СССР Пионер организаций-влакын ушемышт (Йоча организаций-влакын федерацийышт) В.И. Ленин лӱмеш ВПО-н пашажым шуйышо семын правам арален кода. Уэмдыме ушемыш 12 союзный республикысе пионер организаций-влак, тыгак Арменийысе, Грузийысе да Молдовасе йоча организаций да ушем-влак пуреныт. 2 октябрьыште «X пионер слётышто лийше кугу ийготан-влакын йодмашыштым» пеҥгыдемдат. Тиде документыште раш каласыме: у йоча толкыным нимогай партий, политический вий туныкташ огыт тӱҥал, нимогай класслан шеледалтде, посна идеологийлан эҥертыде, шкевуя пашам ышта. У толкынын цельже: икшыве-влакым социально аралышаш, шочмо эллан ӱшанле еҥым шуарышаш, шочмо пӱртӱсым, кундемым йӧратышаш, шкевуя илаш ямдылышаш.
Ты слётын пунчалже дене келшышын, ончычсо организаций шке эртыме корныштыжо мо сайым илышыш шыҥдарен, тудлан корным почаш палемдыме. Тӱрлӧ юмынйӱла, политик, национальный ойыртем-влакым шотыш налде, нунымат у ушемын вияҥме, паша корныжлан ойырен налаш чарыме огыл.
Марий республикысе пионер организаций 1991 ий февральыште юридический лицо семын регистрацийым эртен. Тылеч вара кундемыштына шкеныштым пионерлан шотлыдымо, но тӱрлӧ ийготан рвезе ден ӱдыр-влакым ушышо организаций-влак ышталтыт. 1992 ий 24–26 ноябрьыште икшыве, подростко да кугу ийготан-влакын республик кӱкшытан слётышт эрта. Тушто Марий Эл Республикысе йоча да подростко-влакын «Эр вий» ушемыштым (СДПО) ыштыме нерген пунчалым луктыт.
Слётын пытартыш кечынже ушемын Уставшым пеҥгыдемдат да тудын шочмо кечыж семын 26 ноябрьым увертарат. Палемдыман: СДПО Марий кундемысе ончычсо пионер организацийын праважым шке ӱмбакыже налеш да умбакыже шуя.
«Эр вий» ушем СПО (ФДО) – (Пионер организаций-влакын ушемышт (Йоча организаций-влакын федерацийышт)-н членже радамыш пура. У лӱман республикын правительствыже (Марий Эл Республик Министр-влак Совет) «Эр вий» СДПО-лан кугыжаныш могырым полшымо нерген пунчалым луктеш. Варарак Президент В. Зотин тыгаяк шонымашан Указым кидпалыж дене пеҥгыдемда. Шылтыде ончыктена: республикнан тунамсе кучемыштыже тӱҥ шотышто ончычсо пионер, комсомол, партий школым эртыше еҥ-влак ыльыч. Сандене нуно у ушемлан вияҥашыже кумда корным почыч.
«Эр вийын» эмблемыже ынде чылалан пале: шыргыж лекше кечыйол-влакым «Марий Эл» манын возымо тӱр дене сӧрастарыме. Символжылан шордо презым ойырен налме. Молан манаш гын марий чодыран ик эн кугу янлыкше, озаже – шордо – шке игыжым (презыжым) кугеммешкыже ончен кушта, чодыран законжо-влакым умылаш туныкта. Ушем тыгаяк шонымаш дене ила, пашам ышта, шке радамышкыже икшыве-влак дене пырля кугыеҥ-влакымат уша.
У лӱман ушемын шочмыжлан тений 30 ий темеш. Тынар жапыште шуко поро пашам ыштыме, самырык тукымым келшен илаш, келге шинчымашым налаш, эллан йӧршӧ еҥ лияш, шочмо элым йӧраташ, тыныслыкым аралаш туныктымо. Тыгай еҥ-влак гына элнан ӱшанле Гражданинже лийын кертыт. Ты задачым шуктымаште шке вержым муын самырык тукымын «Эр вий» ушемже. Тудлан ончыкыжым эшеат пеҥгыде лияш, волгыдо илышлан ӱшанле еҥым шуарен кушташ тыланена. Ожно …партийын пашаж верч шогаш ямде лияш ӱжмылан «Эре ямде улына!» манын вашештыше самырык тукым ончыкыжымат тыгак вашешташ тӱҥалеш манын пеҥгыдын ӱшанена.
Ик курым – кужу да кугу жап. Тынар пагытыште пеш шуко поро пашам ыштымыж дене миллионло калыкын шарнымашешыже келге кышам кодышо ик чапле ушемын паша саскажым кӱчыкын почын пуаш тыршышна. 19 май – пионерийын гына шочмо кечыже огыл, чумыр мланде шарыште илыше, уш-акылышкыже ончыл шонымашым шыҥдарыше айдеме тукымын волгыдо пайремже. Тек тудо ончыкылык тукымлан эре эр вийым пӧлекла.
Тӱрыс статьям лишыл жапыште «Ончыко» журналын 5-ше номерыштыже лудаш лиеш.