Марий сылнымут да мер-политик журналлан 31 июльышто 90 ий темын. Лÿмгече дене пайдаланен, тудын тÿҥ редакторжо Анатолий ТИМИРКАЕВ дене мутланена.
– Анатолий Тимиршинович, ме палена, «Ончыко» журнал тиде лÿм дене 1954 ийыште гына, кудло кок ий ончыч, лекташ тÿҥалын. Тугеже тудо могай жап гыч шке шочмыжым палемда? Эн ончыч айста тидын нерген эше ик гана ушештарена.
– 1920 ийла тÿҥлтыште мемнан элыште Граждан сар чарнен, 1922 ийыште Совет Ушем ышталтын. Элыште илыш шкенжын у корнышкыжо шогалын. Шемер калыкым, пашазе-влакым у илышлан туныкташ манме семын у власть школ-влакым почеда, завод ден фабрик вийым налыт, театр, научный учреждений-влак почылтыт, тыгак у газет ден журнал-влак лекташ тÿҥалыт. 1925 ийыште «Йошкар кече» газет пелен «У вий» журнал лекташ тÿҥалеш. Тевыс тиде сылнымутан савыктыш лекташ тÿҥалме гыч «Ончыко» журнал шкенжын шочмо жапшым палемда.
Марий сылнымут да мер-политик журналлан 31 июльышто 90 ий темын. Лÿмгече дене пайдаланен, тудын тÿҥ редакторжо Анатолий ТИМИРКАЕВ дене мутланена.
– Анатолий Тимиршинович, ме палена, «Ончыко» журнал тиде лÿм дене 1954 ийыште гына, кудло кок ий ончыч, лекташ тÿҥалын. Тугеже тудо могай жап гыч шке шочмыжым палемда? Эн ончыч айста тидын нерген эше ик гана ушештарена.
– 1920 ийла тÿҥалтыште мемнан элыште Граждан сар чарнен, 1922 ийыште Совет Ушем ышталтын. Элыште илыш шкенжын у корнышкыжо шогалын. Шемер калыкым, пашазе-влакым у илышлан туныкташ манме семын у власть школ-влакым почеда, завод ден фабрик вийым налыт, театр, научный учреждений-влак почылтыт, тыгак у газет ден журнал-влак лекташ тÿҥалыт. 1925 ийыште «Йошкар кече» газет пелен «У вий» журнал лекташ тÿҥалеш. Тевыс тиде сылнымутан савыктыш лекташ тÿҥалме гыч «Ончыко» журнал шкенжын шочмо жапшым палемда.
Тунам «Йошкар кече» газет редакцийыште тале марий журналист, сылнымутчо-влак пашам ыштеныт. Тиде М.Шкетан, Андрей Эшкинин, Эчан Савинов, Элнет Сергей, Пётр Ланов да молат. Марла газетше тидак веле лийын. Пеленже эше «Арлан ден Кестен» мыскара да койдарчык журнал лектын. Тунам нине писатель ден журналист-влак марла сылнымутан журналымат лукташ тÿҥалаш шонен пыштеныт. Но эше палемдыман, тылеч ончыч, 1925 ийыште, кундемыштына Марий писатель ассоциацийым ыштеныт. Туштат марий сылнымут журналым лукмо нерген йодыш тарванен. Тыге 1926 ийыште, июль тылзын пытартыш кечынже, «Йошкар кече» газет олмеш подписчик-влак деке «У вий» лÿман журнал миен. Тиражше 1550 экземпляр лийын, кöргыжö – коло лаштыкан. Журналын тÿҥалтыш жапше нерген утларак пален налнеда гыне, «Ончыкын» шымше номерыштыже Г.Зайниевын «Кушкын толын латик ий сылнымут журнал – «У вий» материалжым лудаш темлем. Туштак «У вийын» икымше номерже тÿрыснек савыкталтын.
– Тиде журналым чумыраш да савыктен лукташ пижше чулым марий возкалыше-влак (журналистшат, сылнымутчыжат) умыленыт, ужыныт: марий писатель-поэт-влакын серымышт ситышынак уло да тудым лудшо-влак деке кÿрылтде намиен шукташ посна савыктыш кÿлеш. Газет гына тиде пашам тÿрыс вий дене шуктен ок керт да тудын пашажат, журнал дене таҥастарымаште, весе. Сандене тачысе жап гыч тунамсе чолга марий-влаклан таум гына ышташ кодеш.
– Тугодсо жап нерген «У вий» журналын тÿҥалтыш лаштыкыштыжак икымше редактор Элнет Сергей возен: «Корно торан, тÿрлö вере тÿрлын кагыргылеш. Илыш ончык кая. Тыгай торан, кагыр корно дене илышым поктен шуаш куштылго огыл. Илыш деч почеш кодашат ок лий. Туге гынат илыш деч кодмаш кугунжак ыш лий. Илыш почеш нушкын мийыше еҥ айдеме огыл, тудо илышым ыштен ок керт. Илыш дене пырля кушкын мийыше гына илышым ышта, тудын тўрлє койышыжым пала, чылажат тўсешыже, шўмешыже логалеш. Тыгай е‰ гына жапын эргыже лиеш».
Нине еҥ-влак 1920–1930-шо ий-влакын чынжымак тале, чапле эргыже-влак лийыныт.
– «Ончыко» журналым, тудо жап гыч тÿҥалын, таче марте марий сылнымутан литературын чурийончышыж семын аклаш лиеш. Ты шот гыч, очыни, журналын кажне саман кужытышто шуктен шогымо суапле пашаж нергенат ойлаш уто огыл. Вет марий сылнымут дене кумдан палдарыше савыктыш тÿрлö жапыште тÿрлö лÿм дене лектын шоген…
– Чынак, «У вий» лÿм дене журналын пытартыш номерже 1936 ийыште савыкталтын. 1938 гыч 1941 ий марте тудо «Пиалан илыш» лÿман альманах лийын. Сар тÿҥалмеке, лÿмжö адак вашталтын, «Родина верч» маналтын, сар пытымеке, «Марий альманах» семын савыкталтеш, вара адак «Пиалан илыш» лўмым налеш, а 1954 ий гыч тачысе «Ончыко» лўм дене лекташ тÿҥалеш. «Ончыко» лÿм дене лекташ тÿҥалмыж нерген Марий АССР-ын калык поэтше Семён Вишневскийын шарнымаштыже пеш сайын возымо, тудымат лÿмынак лудаш темлем. Тиде шарнымаш поэтын «Ачий титакан огыл» книгаштыже (1995 ийыште лектын) уло.
– Икманаш, кÿчыкын тыге каласен кодаш лиеш: «Ончыко» лÿм дене журналым лукташ тÿҥалмаш «У вийым» лукташ тÿҥалме гаяк куштылго сомыл лийын огыл. Ямдылыме пашам шуко ышташ логалын.
– Туге. А вет мо тугай альманах? Тудо сылнымут материал погынымо семын идалыклан ик-кок я кум гана лекше савыктыш. Кÿрылтде лектын шогышо журналым савыкташ тÿҥалаш жап шкежак йодын.
– Марий сылнымут памашшинча йончыде кертын огыл. Мый кызыт ожнысо пагытыште журналым лукмаште, тудым йол ÿмбак шогалтымаште да паша радамжым вораҥдарымаште вуйлатыше сылнымут мастар-влакын тыршымыштым палемден кодаш темлем. Тÿҥ редактор-влакын сомылышт нерген ойлаш кÿлеш, очыни?
– Журналын икымше редакторжо журналист да писатель Элнет Сергей лийын манын ойлышна. Шке лÿмжö Краснов Сергей Архипович. Тудо 1903 ийыште Морко кундемысе Азъялыште шочын. 1925 ийыште «Йошкар кече» газетыш пашам ышташ толын. Тыгак Морко районысо тунамсе «Колхоз йÿк» газетын икымше редакторжо лийын. Тылеч посна ме Элнет Сергейым «Илыш шолеш» чапланыше повестьше дене палена. Повестьыште писатель 1930-шо ийласе марий илышым мастарын ончыктен. 2013 ийыште тудын уло возымыжым «Марий журнал» ГУКП «Элнет Сергей» лÿм дене савыктыш.
«У вий» журналыште Элнет Сергей деч вара редакторлан Андрей Эшкинин, Прокопий Карпов (Пўнчерский) да молат ыштеныт. «Пиалан илыш» альманах лекташ тÿҥалмеке, икымше редакторжо Иван Музуров лийын. Тудо Кугу Отечественный сарыште вуйжым пыштен. Вара альманах дене пашам ыштеныт: Василий Элмар (тудат сарыште колен), Осмин Йыван, Пётр Клюкин, Миклай Казаков, Илья Стрельников… Чылаштым иканаште каласашат ок лий – шукын тышеныт. 1954 ийыште, «Ончыко» лўм дене кок тылзылан ик гана лекташ тÿҥалмекше, икымше тÿҥ редакторжо Василий Столяров (Юксерн) лийын. Варажым Ахмет Асылбаев (Асаев), Валентин Колумб, Семён Николаев, Александр Юзыкайн тÿҥ редактор семын тыршеныт. (Лач Александр Юзыкайнын редакцийым вуйлатымыж жапыште 1987 ий январьыште журналым СССР Верховный Совет Президиумын Указше почеш «Знак Почёта» орден дене палемденыт). Нуно чыланат марий сылнымутышто тале поэт да прозаик семын келге, мондалтдыме кышам коденыт, усталык паша саскашт пеш тÿвыргö да шочмо сылнымутнам моткоч пойдарыше лийын. Тÿҥ редактор-влакын фотосÿретыштым «Ончыко» журналын шымше номержын шеҥгел кöргö комешыже савыктенна.
– А 1988 ий апрель тылзе гыч тÿҥ редакторлан таче мартеат, кўрылтде, Анатолий Тимиркаев тырша… Тыгак редакцийыште тÿрлö жапыште ятыр уста сылнымут мастар да сылнымутым шымлыше-влакат тыршеныт. Очыни, чылаштын лўмыштым ме кызыт каласен огына шукто, но тєчен ончена…
– Чынжымак, чылаштым ойлен пытараш огеш лий. Утларак палыме лÿм-влакым каласен кодена. Тÿрлö жапыште редакцийыште тыгай лÿмлö еҥ-влак тыршеныт: Никандр Лекайн, Миклай Казаков, Чалай Васлий, Мичурин Азмекей, Сергей Ибатов, Вениамин Иванов, Валентин Косоротов, Михаил Якимов, Валентин Дмитриев, Юрий Артамонов, Алексей Мурзашев, Альбертина Иванова, Александр Селин, Давлет Исламов, Алексей Александров-Арсак, Геннадий Алексеев, Вячеслав Абукаев-Эмгак, Валентин Осипов-Ярча, Юрий Галютин, Гельсий Зайниев да ятыр молат. Нунат сай редактор веле огыл, тыгак уста сылнымутчо, критик-литературовед, калыкын пагалыме еҥже улыт.
Кызыт ответственный секретарьлан Игорь Попов, редактордан Борис Шамиев, Геннадий Сабанцев, корректорлан Галина Козлова тыршат. Марий книга издательствын (редакций тушко пура) директоржо Юрий Соловьёв, тÿҥ бухгалтер Любовь Малова шке надырыштым пыштат. Тылеч посна ме редакцийысе ÿстел коклаште гына огына шинче, Марий Эл писатель ушем правленийын пашажым шукташ полшена. «Сылнымут шыже» семинарыште, тÿрлö конкурслаште вийыштым тергыше самырык возышо-влакын саскаштым аклена, лудшо-влак дене вашлийына. Самырык автор-влакым печатлыме дене «Ончыко» журнал марий литературын ончыкылыкшо верч ончычат эре тыршен да кызытат тыршен шога. Тиде йыжыҥ пашаштыже эреак лийын. Пытарыш жапыште гына ятыр у, ÿшаным пуышо самырык поэт-влак лектыныт. Мутлан, Игорь Попов, Надежда Васильева, Татьяна Соловьёва, Татьяна Япаева, Раисия Сунгурова, Алёна Яковлева, Вера Гордеева да икмыняр молат.
– Кузе палемдышым, 1988 ий апрель тылзе гыч «Ончыко» журналын тÿҥ редакторжылан, Анатолий Тимиршинович, тый ышташ тÿҥальыч. Лач тыйын пашалан пижмекет, изиш варарак, 1994 ий гыч, журнал тылзе еда лектеш. Кузе ты пашашке куснымо, тидат шке шотан историй. Ала шарналтет?
– Чылан паледа, 1985 ийыште элыштына перестройко манме увертаралте. Тылеч вара илышыштына тўрлє вашталтыш-влак лияш тÿҥальыч. Культур ден литературымат нуно єрдыжеш ышт кодо, а мöҥгешла, утыр чот авалтышт. Тиде вашталтышым ужын да туддене пайдаланен, марий писатель-влак «Ончыко» журналым тылзе еда лукмо шотышто шонаш, тидын нерген тÿрлö вере выступатлаш тÿҥальыч. Писатель ушемыштат, рдакцийыштат ты йодыш эре шоген. Мо оҥайже, кажне у тÿҥ редактор партий обкомыш серышым возен, журналым тылзе еда лукташ тÿҥалме нерген умылтарен. Нигö яра киен огыл, ты йодышым эреак нєлталын, но йодмашна дек «кÿшнö» мелын лийын огытыл.
Пашам ышташ тÿҥалмекем, 1990 ийла тÿҥалтыште, Марий Эл писатель ушемым вуйлатыше Н.Ф.Рыбаков Кугыжаныш секретарь лие, курыкмарий поэт Иван Горныйым писатель ушемым вуйлаташ сайлышт. Иван Иванович дене адакат ты йодыш дек чак пєртылна. Правительствыш коштынна, серыш-влакым возенна. Мыйын тунам серыме дневникем аралалтеш. Ик кечыжым тушеч ушештарынем. 1993 ий 26 майыште ме республикысе печать министр Александр Николаевич Иванов дек мийышна. А тылеч ончыч, 26 мартыште, писатель ушем лўм дене, адакат чыла радамлен, республикын президентшылан серышым возен колтенна ыле. А.Н.Иванов ончылнынак Николай Фёдорович дек йыҥгыртыш. Да Николай Фёдорович, президентлан возымо серышланна поро вашмут семын, журналым тылзе еда лукташ тÿҥалме нерген увертарыш. Тыге 1994 ий гычын «Ончыко» журнал тылзе еда лекташ тÿҥале.
Кÿчыкын ойлаш гын, тыгай сеҥымашке шуаш кужу жап пеш шуко паша ышталтын, но кугу лектышыжат лийын.
90 ий жапыште журнал шуко оҥай романым, повестьым, поэмым, молымат савыктен. С.Г.Чавайн гыч тÿҥалын, тачысе сылнымут мастар-влак марте. Пытартыш коло ий жапыште «Ончыко» журналыште савыктыме произведений-влакын куд авторышт – И.Осмин (1993), В.Петухов (1997), А.Тимиркаев (1999), А.Спиридонов (2001), Л.Яндак (2003) да Г.Зайниев (2005) – Марий Элын С.Г.Чавайн лўмеш Кугыжаныш премийже дене палемдалтыныт. Тыгай лектыш кумылым нєлта, у пашашке, у сеҥымашке ўжеш.
– Тылеч вара паша ешаралтын, очыни?
– Тунам паша чот ешаралтын. Но мемнан штатнат кугу ыле: редакцийыште лу еҥ наре тыршенна, машинистке-влак, уборщицыге-моге…
– А журналым тылзе еда дукташ сылнымут материал редакцийын портфельыштыже эреак лийын?
– Материал мемнан эртак ыле! Чўдеммым шижынна гын, заказ манмым ыштенна. Тыге шочыч, мутлан, Леонид Яндакын «Мамич Бердей», «Онар» романже-влак. Авторжо вара «Марий Элын калык писательже» лÿмым нале. Моло денат тыгай пашам шуко ыштыме. Кызытат тиде йöн деч огына кораҥ.
– А тачысе кечылан редакцийын портфельже могайрак?
– Тачысе кечыланат портфельна йорлыжак огыл. Икмыняр кугу произведений нерген ойленат кертам. Теве Валентин Осипов-Ярчан «Тÿрлем толкын» романже савыкташ ямдылалтеш. ÿмыр лугыч кайыше Владимир Сэмэҥер ик кугу повестьым мыланна конден коден шуктыш. Тылеч посна Анатолий Новиков-Оръюн «Москвичке» лÿман повестьше уло. Параньга район, Элпанур ял гыч журналнам кыртменак шаркалаш полшышо Зоя Богданова повестьым колтен. Печатлышаш произведений-влак улыт, но, поэт-влак дене таҥастарымаште, прозаикна шагалак. Улшыжат ынде ийготышко возыныт. Самырык прозаик-влак дене ыштыме пашам ала-кузе виктаренак колташ кÿлеш ыле…
– Кызытсе жапыште журналым лудшо-влак деке шуктымо йодышат моткоч пÿсын шога. Редакций тиде пашам шке вийже дене да – эн тÿҥжö! – поро йолташыже-влакын полшымышт дене шукта. Нунын нерген таче могай мутым ойлен кертат?
– Тыгай полышкалышына-влак деч посна журналлан илен лекташ йöсö. Нуно кажне районышто, Йошкар-Олаштат улыт. Нунылан ме чылаштлан кугу таум каласена, журналын лÿмгече пайремышкыже ÿжына, пеҥгыде тазалыкым, пиалым тыланен кодына.
– Анатолий Тимиршинович, тÿҥ редактор семын, журнал паша нерген омыштетат шонет дыр?
– Тÿҥ шотышто тидын нергенак шонаш логалеш, но редакцийын пашаче ешыж деч посна ик еҥ нимомат ыштен ок керт, сандене мый редакцийысе чыла пашаеҥланат, тыгак лудшо-влакланат пеҥгыде тазалыкым, у сеҥымашым тыланем. Налза, лудса «Ончыко» журналым!
Геннадий САБАНЦЕВ мутланен.
Источник: «Марий Эл», 13 август.